Ўзбекистон: Янгиланаётган Конституцияда шахсий ва мулкий дахлсизлик ҳуқуқи мустаҳкамланмоқда
Тан олиш керак, Конституцияда инсон ҳуқуқлари ва давлатнинг ижтимоий соҳадаги мажбуриятлари билан боғлиқ нормалар сони икки-уч баравар кўпаймоқда. Янги таҳрирда Конституциянинг алоҳида қисмлари сифатида нормаларни ажратиб кўрсатиш уларнинг мазмунини такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилаётганидан далолат беради, бу эса давлатнинг фуқаролар олдидаги мажбуриятлари ва кафолатларини оширади, уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини мустаҳкамлайди.
Мисол тариқасида, амалдаги Бош қонуннинг 27-моддасига киритилган ўзгартириш ва қўшимчаларни таҳлил қилайлик. Ўзбекистон Конституциясининг янги таҳририда ушбу модда 31-сон билан келтирилган.
Шу билан бирга, Конституциянинг махсус моддалари асосида фуқароларнинг мулкий дахлсизликка бўлган ҳуқуқлари 17-моддаси ва Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 16, 17, 20 ва 21-боблари, Ўзбекистон Фуқаролик кодексининг 100-моддаси билан тартибга солинишини таъкидлаймиз.
Амалдаги Бош қонуннинг «Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар» деб номланган VII-бобида шундай дейилади: «Ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан, шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш, турар жойи дахлсизлиги ҳуқуқига эга (27-модданинг биринчи қисми). Ҳеч ким қонун назарда тутган ҳоллардан ва тартибдан ташқари бировнинг турар жойига кириши, тинтув ўтказиши ёки уни кўздан кечириши, ёзишмалар ва телефонда сўзлашувлар сирини ошкор қилиши мумкин эмас» (иккинчи қисм).
Агар Конституциянинг шахсий ҳуқуқ ва эркинликларга оид моддаларни амалдаги, хусусан, олдинги таҳрирдаги модданинг қисмлари ва янги таҳрирдаги 31-моддага киритилган қисмлар билан таққосласак, уларнинг асосий мазмуни бир хил бўлади. Бироқ, амалдаги асосий қонунда ушбу ҳуқуқлар ниҳоятда умумлаштирилган, шахс ва турар жой билан боғлиқ иккита тушунча бир қисмда келтирилган.
Янги таҳрирда таклиф этилаётган ўзгартириш ва қўшимчалар кенгайтирилган ва аниқлаштирилган, бешта мустақил қисмга бўлинган: учтасида шахсий ҳуқуқ ва эркинликларга оид, иккитасида – турар жойни белгилаш таклиф этилмоқда. Яъни, маълум бир мантиқий кетма-кетликда. Бу шуни англатадики, давлат ушбу йўналишда ўз жавобгарлигини ва кафолатларини бир неча бор оширади.
Шахсий ҳаёт ва оилага бўлган ҳуқуқлар, унинг шаъни ва обрўсини ҳимоя қилиш, шахсий ҳаёт сирлари 31-модданинг дастлабки уч қисмида қуйидаги нормаларда акс этган. Биринчи қисм: «Ҳар бир инсон шахсий ҳаёт, шахсий ва оилавий сир дахлсизлиги, ўз шаъни ва обрўсини ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга».
Онгли инсон учун шаън ва обрў, ахлоқий, маънавий қадриятлар ўз ривожланишининг мулки ва ютуғи бўлган жамиятда шаклланган шахс, эҳтимол, унинг ўзига бўлган муносабатини белгилайдиган ва шу билан бирга уни жамият томонидан идрок этиш ва баҳолаш мезони, ўлчовидир. Бу бизнинг ҳаётимиз давомида шаклланадиган, биз томонимиздан эҳтиёткорлик билан ҳимояланадиган ва шунинг учун дахлсизлик, тажовузлардан, ҳар хил аралашувлардан ва ташқи таъсирлардан ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга бўлган ички ҳолатимиздир.
Шунингдек, биз ҳар куни амалга оширадиган ёзишмалар, телефон суҳбатлари ва бошқа ҳаракатлар сир сақлаш тўлиқ ҳуқуқига эгамиз. Ахборот-техник ривожланишни ҳисобга олган ҳолда, ҳаётимизнинг муҳим қисми бутун дунё бўйлаб Интернетда содир бўлганлиги сабабли, биз шахсий маълумотлар, биз баҳам кўрган маълумотлар ишончли ҳимояланганлигига ишонч ҳосил қилишимиз керак. Шунингдек, ҳар бир фуқаро ўзининг обрўси, соғлиғи, ҳаёти, касбий фаолиятига бирон-бир тарзда зарар етказиши мумкин бўлган нотўғри маълумотларни тузатишни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлиши керак.
Конституцияга ўзгариш ва қўшимчалар киритилган янги таҳрирда бундай салбий ҳодисалардан ҳимоя қилиниш кафолатланади. Шундай қилиб, 31-модданинг иккинчи қисмида шундай дейилган: «Ҳар ким ёзишмалар, телефон сўзлашувлари, почта, электрон ва бошқа хабарларни сир сақланиши ҳуқуқига эга. Ушбу ҳуқуқнинг чекланишига фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади». Учинчи қисм эса шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш ҳуқуқини, нотўғри маълумотларни тузатиш талабини, ноқонуний равишда тўпланган ёки энди қонуний асосга эга бўлмаган маълумотларни йўқ қилишни назарда тутади.
Оила, энг ривожланган ижтимоий институтлардан бири сифатида, тажовузлардан ҳимояланишга муҳтож, чунки бу жамиятнинг ҳар томонлама ривожланишига ҳисса қўшади, унинг ҳар бир аъзоси ўз шахсий ҳаётига, бегоналарга тегишли бўлмаган сирга эга. Ушбу модданинг нормаси айнан шу ҳуқуқни белгилайди. Яъни, инсон учун жуда қадрлайдиган барча нарсалар (ўз шаъни, оила шарафи, шахсий ҳаёти, сирлари) қанчалик муқаддас эканлигини англаб, давлат, шу жумладан, Бош қонун уларнинг дахлсизлиги ва ҳимоясини кафолатлайди.
Шахснинг, оиланинг барқарор ва хавфсиз ривожланиши учун жой, яъни тинчликда яшаш, ўсиши ва ривожланиши мумкин бўлган турар жой бўлиши кераклиги аниқ. Бу бизнинг шахсий коинотимиз, ижтимоий, ҳиссий ва иқтисодий ҳаётимизнинг марказидир.
Шу билан бирга, давлат ривожланишининг ўзига хос ҳодисалари, воқеалари ва фактлари нуқтаи назаридан, турар жой нафақат мол-мулк ёки кўчмас мулк, балки биринчи навбатда инсон ҳуқуқидир. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ҳар кимнинг мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини эълон қилади ва мулкдан ноқонуний маҳрум қилишни тақиқлайди. Мажбурий кўчириш ва бошқа шунга ўхшаш уй-жой ҳуқуқларининг бузилиши бир вақтнинг ўзида мулк ҳуқуқи, одил судловдан фойдаланиш ҳуқуқи, ижтимоий ва маданий ривожланиш ҳуқуқи ва ҳатто яшаш ҳуқуқи каби инсон ҳуқуқларини бузади.
31-модданинг тўртинчи қисми турар жойнинг дахлсизлиги ҳуқуқини ҳимоя қилишни белгилайди ва шу билан кафолатлайди.
Шуни таъкидлаш керакки, инсоннинг шахсий ва оилавий ҳаётига ўзбошимчалик билан ёки ноқонуний аралашувдан холи бўлиш ҳуқуқи, уйнинг дахлсизлигига ўзбошимчалик билан ёки ноқонуний тажовуздан ҳимоя қилиш Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт каби бир қатор халқаро ҳужжатлар билан таъминланади (Ўзбекистон 1995 йилда қўшилган инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича биринчи халқаро шартномалардан биридир); Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт (унинг имзоланиши мамлакатимиз ушбу шартномада кафолатланган барча ҳуқуқларни ҳимоя қилиш бўйича халқаро мажбуриятларни қабул қилишини англатади) ва бошқалар.
Конституциянинг 31-моддаси бешинчи қисмининг янги таҳририда бежизга шундай дейилмаган: «Ҳеч ким уй-жойга унда яшовчи шахсларнинг хоҳишига қарши кириши мумкин эмас. Уй-жойга киришга, шунингдек унда олиб қўйишни ва кўздан кечиришни ўтказишга фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда йўл қўйилади. Уй-жойда тинтув ўтказишга фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади».
Кўриб турганимиздек, қонуний асосга эга бўлмаган ҳеч ким сизнинг шахсий ҳудудингизга бостириб киришга ҳақли эмас. Агар сизга ташриф буюрмоқчи бўлганлар махсус ҳужжат - суд қарорига эга бўлмаса, уни уйингизга киритмасликка ҳақлисиз.
Умуман олганда, Конституциянинг 31-моддаси фуқароларнинг ўзлари яшаётган жамиятимизнинг кўп қиррали ривожланишига ҳисса қўшадиган қонуний ҳуқуқлари ва эркинликларини имкон қадар ҳимоя қилишга қаратилган.
Музаффар Жалолов,
Тошкент шаҳридаги Инҳа Университети ректори вазифасини бажарувчи
